Paribasan Jawi

Aja bungah ing pangalem, aja susah ing panacad.

Tiyang gesang boten angsal sombong. Tegesipun tiyang gesang kedhah mawas dhiri, murba dhiri, saged nimbang kanthi wicaksana nalika ngadepi pacoban lan nalka dipunina tiyang sanes. Tiyang bungah mbote kirang pangalem satemah mboten keparemg sombong lan kedhah andhap asor. Tiyang gesang menika kedhah imbang.

Aja nggege mangsa

Ampun dados tiyang ingkang remen ngowah-owahi mangsa. Ingkang dipunwastani ngowah-owahi mangsa menika gegayutam kaliyan takdir ingkang sampun ginaris dening Gusti. Pramila, kadadosan ing alam dunya menika prayoginipun boten dipunpeksa, dipuncepetaken utawi dipun alonaken. Kadadosan ing alam dunya menika sampun gadhah wekdalipun piyambak-piyambak ingkang sampun ginaris dening Gusti.

Cakra manggilingan

Gesang menika kadosta roda ingkang tansah mubeng. Wonten wekdalipun rikala wonten ing ngandhap lan ugi wonten wekdalipun rikala ing inggil. Cakra menika tansah mubeng lan badhe mandheg nalika sampun kersanipun Gusti. Rikala wonten ing ngandhap kedhah sabar lan tawakal. Nanging nalika wonten ing ngiinggil mboten pareng sombong, lali marang asalusulipun. Lan rikala sampun wekdalipun, tiyang gesang ugi badhe dipundhut dening Gusti.

Ngono ya ngono, ning aja ngono

Tiyang gesang kedah gadhah raos tepa salira marang liyan lan kedhah saged ngurmati marang sanesipun. Ugi kedhah gadhah watesan ing panjangkahipun. Tegesipun ngarahaken geaang supados saged ngarahaken gesang supadoa saged natrapaken dhiri lan angon mangsa. Menawi ngendikan kedhah dipunpenggalih rumiyin. Mboteng kenging adigang adigung lan adiguna. 

Giri lusi janma tan kinira

Senadyan mlarat (katingal mlarat) nanging boten kenging dipunina(disepelekake, dianggep asor). Ngina sapadha-padhaning titah ndadosaken patrap ingkang boten becik. Sejatosipun manungsa manika sami. Dene ingkang mbedakaken siji lansijinipun namung amal padamelanipun. Unen-unen menika nuturi, ampun ngantos biji manungsa saking babagan kasatmripat mawon. Jalaran menawi namung ngangge landhesan ingkang katingal. Dereng mesthi tiyang ingkang nyandhang panganggenipun nglomprot menika tiyang mlarat.

Bacin-bacin iwak, ala-ala sanak

Nadyan ala menawi tasih sedherek. Rikala sengsara boten mentala. Tiyag gesang menika tamtunipun gadhah sedherek ingkang ala ugi ingkang sae. Sesherek ingkang ala menika tamtunipun asring adamel cuwanipun manah. Ananging rikala sedherek ingkag ala menika kasusahan, kedhah dipunbiyantu. Tiyang gesang menika wajib bantu-biyantu. Mila sakalanipun sedherek menika tasih sedherek ingkang kedhah dipunbiyantu. 

Sadumuk bathuk sanyari bumi ditoh pati

Paribasan menika sejatosipun ngandharaken bilih lemah utawi ajining dhiri lan kamulyan kangge tiyang jawi menika salah satunggaling babagan ingjang wigati lan taruhanipun nyawa. Dumuk bathuk kangge tiyang jawi menika saged dipunanggep ngina. Semanten ugi ngesur tanah ingkang naung sak driji. Sadumuk bathuk menika saged ateges pria utawi wanita ingkang sampun emah-emah boten pareng dipundemok tiyang sanes ingkang boten mahramipun. Menika pralambang kehormatan utawi ajining dhiri. Tegesipun, kekalihipun boten saged dipuntingali dados salah satunggaling babagan ingkang sepele. Menawi kekalihipun dipunlanggar, nyawa dados taruhanipun. 

Emban cindhe emban siladan

Tegese ingkang setunggal dipungendhong ngangge slendhang, setunggalipun dipungendhong ngangge siladan pring. Paribasan qau nggambaraken pemimpin, tiyang sepuh, utawi panguasa nanging remen mbedakaken rakyatipun (anak-anake). Rakyat utawa anak ingkang diremeni anggenipun nggatekaken linuwih. Penyuwunipun dipunturuti, dipunkepenakaken, dipunalem ngaler-ngidul. Dene rakyat utawi anak ingkang boten dipunremeni, anggenipun nggatekaken prasasat namung waton. Leres dipunluputaken, luput mboten dipunleresaken, nanging malah dipunawonaken. Tiyang gesang kedhah dipunsukani kawigaten ingkang sami. Mbiji ampun namung pathokan remen lan boten remen. 

Omong sing maton, aja mung waton ngomong

Ateges rikala guneman kedhah nggatosaken dasar utawi pokok pawicantenanipun, ampun waton guneman. Unen-unen menika ngemot ajaran minangka tiyang guneman kedhah ngatos-atos. Kedhah nggatosaken menapa ingkang badhe dipunandharaken. Ngendikan kaliyan tiyang ingkang sepub kanthi hurmat, lan sopan. Guneman ingkang waton saged saged ndadosaken kirang sae kangge ingkang guneman. 

Sangkan paraning dumadi

Ukara menika ngemot pitutur kangge tiyang sanes bilih gesang menika kedhah eling lan waspada. Rikala tiyang gesang sampun maggenaken dhiri kangge eling lan waspada tumprap gesangipun, mila tiyang menika kedhah saged ngampet emoainipun lan ngampet nafsu ingkang boten sae ing manahipun. Eling sangkan paraning dumadi ateges eling asal dan tujuan gesang. Sangkan paraning dumadi gadhah ajaran bilih tiyag gesang kedhah eling asal usulipun lan akhir saking gesangipun. Kekiyatan tiyang jawi tumprap Gusti ingkang Agung lan wontenipun gesaang sanesipun saklajengipun dunya utawi akhitat. Tiyang jawi kedhah nyepakaken saangu kagge wangsul wonten ngarsanipun Gusti. 

Memayu hayuning bawana

Menungsa menika gesang ing alam dunya kedhah ngupadosaken kaslametan lan kabagyan sarta karaharjan. Tiyang gesang kedhah njagi lerstarining alam dunya lan njagi sikapipun amargi sedaya kemawon ing alam dunya bakal wangsul wonten ing piyambaikpun. Watak lan solah bawa tiyang gesang ndadosaken slametipun dunya. Manungsa kedhah nglampahi padanelaj ingkang mupangat kangge tiyang kathah. Pramila, tiyang gesang kedhah anggadahi solahbawa ingkang ndamel katentremanipun dunya. Mboten ngrusakaken tatanan dunya. Memayu hayuning bawana saged ugi dipuntegesi njagi tentremipun dunya.  

Mikul dhuwur mendhem jero

Mikul dhuwur menika ngajeni tiyang sepuh. Digambaraken nalika ngusung jenazah. Kedhah dipunpikul, boten kenging dipungotong. Mila, sedaya jasanipun tiyang dipunajeni temenan. Pituturipun dipuniugemi, pawenehipun dipuniuri-uri.. Dene mendhem jero, dipun tingali saking caranipun mendhem jenazah ingkang paling sekedhik kedhah sadedeg sapengawe. Mboten kenging namung sedhengkul. Awit jasadipun manungsa menawi sampun bosok bakal mambu, menawi anggenipun ngubur cethek, saged sumebar gandaniipun. Tegesipun tiyang sepuh gadhah dosa luput ing alam donya. Pramila, lare kedhah “mendhem” dosa luput kanthi rapet. Ampun mbeberake menyang liyan. 

Anjagakake endhoge si blorok

Tegesipun Ampun njagakaken ingkang dereng mesthi. Patrap seneng njagakake menapa kemawon ingkang dereng tamtu kelakon (kasunyatan), boten dipunsarujuki dening wong Jawa. Awit sinten kemawon ingkang gadhah pakulinan njagakake wau mesti kirang mersudi, kirang temen, lan ngenthengaken samubarang. Menawi ingkang dipunjagakaken netes (kelakon), menawi boten malah namung kapiran. Kamangka, sajroning pangarep-arep sampun mesthi kicalan wekdal, kicalan wragad, lan sapanunggalanipun. Langkung sae menawi usaha piyambak. 

Banyu pinerang

Pasulayane sedherek enggal rukun malih. Banyu menika boten saged dipunperag. Kadosta pasedherekan. Rikala tunggal sedherek sami tukaran, tamtu boten dangu bakalan akur malih, amrgi pasedherekan boten saged dipunpedhot. Rikala tukaran tamtu wonten ing manah ngraosaken luput lan boten ayem. Pramila tiyang gesag kedhah njagi pasedherekan supados boten wonten tukaran ingkang kirang sae. 

Berbudi bawa leksana

Remen weweh lan netepi janjinipun. Tiyang gesang kedhah netepi janji ingkang sampun dipunucap. Sesrawunganipun kedhah adil lan wicaksana. Berbudi menika sikap para pamimpin ingkang remen weweh lan ngupadosaken karaharjan dhateng para rakyatipun. Watak berbudi bawa leksana mujudaken watak ingkang becik. Awit pemimpin ingkang gadhah watak kados mekaten saged ndadosaken rakyatipun ayem, tentrem, lan marem.

Dudu berase ditempurake

Nyela gunemanipun tiyang sanes, ananging boten trep. Asring ngangge menapa kemawon ingkang boten kagunganipun. Medhot gunemanipun tiyang sanes, wicantenan nanging boten trep kaliyan ingkang dipun bahas, sedaya menika boten sae. Remen nyelani gunemanipun tiyang sanes menika boten wonten faedahipun. Pramila sakderengipun wicantenan kedhah wonten tatacaranipun ingkang sae. Dipunpenggalih malih sakderengipun gineman utawi wicantenan. 

Guyon parikena

Guyon parikena ateges guyon ingkang gadhah maksud kangge nyemoni ananing mboten langkung kasar. Guyon menika biasanipun dipunangge para pegawai tumprap inggilipun. Guyon menika boten dipuntujukaken kangge tiyang ingkang langkung dipunhurmati. Kadosta guyon ingkang ngemot pasemom ingkag wigati ing saklebetipun pakempalan. 

Kalah cacak menang cacak

Tegese kalah utawi menang, kasil ora kasil, bakal dipuncobi. Paribasan menika nggambaraken golong giligipun tekad nyobi ngayati padamelan ingkang dereng dipunmangretosi kasil menapa botenipun. Patrap kados mekaten umumipun dipunlampahi dening pawongan ingkang kepepet. Upamanipun pados padamelan lajeng wonten ingkang nawani, dipunsaguhi ananing dereng tamtu dipunlakoni. Tiyang ingkang sakderengipun tasih ajrih utawi was-was nglampahi sawijining pakaryan, menawi sampun ngendika: kalah cacak menang cacak lajeng boten miyar-miyur malih. Lajeng madhep manteb, kasil orane, petungan mburi.